امام صادق(علیه السلام) فرمود:

اى مفضّل! در این معدن­ ها که از آن‌ها جواهراتى چون گچ، آهک، سنگ گچ، زرنیخ، مردار سنگ، سنگ سرمه، جیوه، مس، سرب، نقره، طلا، زبرجد، یاقوت، زمرّد و انواع سنگ ­ها استخراج مى‏شود، تأمل کن. همچنین قیر، مومیا، گوگرد، نفت و دیگر چیزهایى که مردم با آن‌ها رفع نیاز مى ‏کنند و از آن‌ها استفاده مى‏نمایند. آیا بر هیچ عاقل و خردمندى پوشیده است که تمام این ذخایر براى آدمى در زمین ذخیره شده تا در وقت نیاز از آن‌ها استخراج کند و استفاده نماید؟

آن گاه مردم نتوانستند مطابق حرص و طمع خود به پیش از آنکه باید، دست یابند و چاره ‏اندیشى و تلاششان براى ساختن جواهرات ثمر نداد [و به دانش کیمیا دست نیافتند]؛ زیرا اگر با حرص و تلاش خود موفق گردند، بى‏ تردید به طور گسترده ساخته و استخراج خواهند کرد و همه جا از آن‌ها پر مى‏ شود. طلا و نقره آن­قدر افزایش مى‏یابد که ارزش آن‌ها نزد مردم، سخت کاسته مى‏ شود و از چشم مردم مى ‏افتند. بدین ترتیب نقش اساسى و فایده آن‌ها در خرید و فروش و دیگر معاملات‏ از میان مى ‏رفت. مالیات و خراج حاکمان[ برای سامان دادن به زندگی اجتماعی] به عمل نمى‏آمد و کسى قادر به ذخیره آن‌ها براى بازماندگان نبود.

با این همه، دانش ساخت برنج (مس زرد) و ساخت شیشه از رمل و نقره از سرب و طلا از نقره که آن زیان­ها را ندارند به او داده شده است. بنگر چگونه در آنچه زیان ندارد، اراده آنان عملى مى ‏شود، امّا در آنچه بسیار به زیان آنان است به مقصد نمى ‏رسند.کسى که معادن را بسیار عمیق نماید و سخت فرو برد به دره‏اى عظیم مى ‏رسد که آبى فراوان در آن جارى است و او به ژرفاى آب نتواند رسید و از آن عبور نتواند کرد. در پشت آن، کوه ­هایى از نقره نهفته است.

اینک در حکمت و تدبیر این امر بنگر. خدا مى‏ خواهد که بندگانش قدرى از قدرتش و گستردگى خزائنش را دریابند و بدانند که اگر خداى بخواهد، کوه­هایى از نقره به ایشان مى‏دهد و لیکن صلاح و مصلحت آنان در این نیست؛ زیرا چنان که اشاره شد- اگر چنین چیزى واقعیت یابد ارزش جواهر نابود مى‏شود و سودمند نخواهد بود.

این حقیقت را این گونه دریاب که گاه مردم شی‏ء ظریف و ارزشمندى مى ‏سازند. این شی‏ء ظریف، تنها هنگامى از این ارج و نفیس بودن برخوردار است که اندک و کمیاب باشد، ولى آنگاه که به طور گسترده در دسترس مردم قرار گیرد نزد آنان از ارزش مى‏ افتد و قیمت آن کاسته مى‏ شود. خلاصه، ارزش و نفیس بودن هر چیزى در کمیابى و نبود آن است.^[1] 

*********************

**********

امام صادق(ع):

أنواع المعادن و استفادة الإنسان منها؛

فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی هَذِهِ الْمَعَادِنِ وَ مَا یُخْرَجُ مِنْهَا مِنَ الْجَوَاهِرِ الْمُخْتَلِفَةِ مِثْلِ الْجِصِّ وَ الْکِلْسِ وَ الْجِبْسِینِ وَ الزَّرْنِیخِ‏ وَ الْمَرْتَکِ وَ التُّوتِیَاءِ وَ الزِّئْبَقِ وَ النُّحَاسِ وَ الرَّصَاصِ وَ الْفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ وَ الزَّبَرْجَدِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزُّمُرُّدِ وَ ضُرُوبِ الْحِجَارَةِ وَ کَذَلِکَ مَا یُخْرَجُ مِنْهَا مِنَ الْقَارِ وَ الْمُومِیَا وَ الْکِبْرِیتِ وَ النِّفْطِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا یَسْتَعْمِلُهُ النَّاسُ فِی مَآرِبِهِمْ فَهَلْ یَخْفَى عَلَى ذِی عَقْلٍ أَنَّ هَذِهِ کل‌ها ذَخَائِرُ ذُخِرَتْ لِلْإِنْسَانِ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ لِیَسْتَخْرِجَهَا فَیَسْتَعْمِلَهَا عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَیْهَا ثُمَّ قَصُرَتْ حِیلَةُ النَّاسِ‏ عَمَّا حَاوَلُوا مِنْ صنعت‌ها عَلَى حِرْصِهِمْ وَ اجْتِهَادِهِمْ فِی ذَلِکَ فَإِنَّهُمْ لَوْ ظَفِرُوا به ما حَاوَلُوا مِنْ هَذَا الْعِلْمِ کَانَ لَا مَحَالَةَ سَیَظْهَرُ وَ یَسْتَفِیضُ فِی الْعَالَمِ حَتَّى تَکْثُرَ الْفِضَّةُ وَ الذَّهَبُ وَ یَسْقُطَا عِنْدَ النَّاسِ فَلَا تَکُونُ لَهُمَا قِیمَةٌ وَ یَبْطُلُ الِانْتِفَاعُ به هما فِی الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الْمُعَامَلَاتِ وَ لَا کَانَ یَجْبِی السُّلْطَانُ الْأَمْوَالَ وَ لَا یَدَّخِرُهُمَا أَحَدٌ لِلْأَعْقَابِ وَ قَدْ أُعْطِیَ النَّاسُ مَعَ هَذَا صَنْعَةَ الشَّبَهِ مِنَ النُّحَاسِ وَ الزُّجَاجِ مِنَ الرَّمْلِ وَ الْفِضَّةِ مِنَ الرَّصَاصِ وَ الذَّهَبِ مِنَ الْفِضَّةِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ مِمَّا لَا مَضَرَّةَ فِیهِ فَانْظُرْ کَیْفَ أُعْطُوا إِرَادَتَهُمْ فِی مَا لَا ضَرَرَ فِیهِ وَ مُنِعُوا ذَلِکَ فِیمَا کَانَ ضَارّاً لَهُمْ لَوْ نَالُوهُ وَ مَنْ أَوْغَلَ فِی الْمَعَادِنِ انْتَهَى إِلَى وَادٍ عَظِیمٍ یَجْرِی مُنْصَلِتاً به ماء غَزِیرٍ لَا یُدْرَکُ غَوْرُهُ وَ لَا حِیلَةَ فِی عُبُورِهِ وَ مِنْ وَرَائِهِ أَمْثَالُ الْجِبَالِ مِنَ الْفِضَّةِ تَفَکَّرِ الْآنَ فِی هَذَا مِنْ تَدْبِیرِ الْخَالِقِ الْحَکِیمِ فَإِنَّهُ أَرَادَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنْ یَرَى الْعِبَادُ قُدْرَتَهُ وَ سَعَةَ خَزَائِنِهِ لِیَعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ شَاءَ أَنْ یَمْنَحَهُمْ کَالْجِبَالِ مِنَ الْفِضَّةِ لَفَعَلَ لَکِنْ لَا صَلَاحَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ فَیَکُونُ فِیهَا کَمَا ذَکَرْنَا سُقُوطُ هَذَا الْجَوْهَرِ عِنْدَ النَّاسِ وَ قِلَّةُ انْتِفَاعِهِمْ بِهِ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِأَنَّهُ قَدْ یَظْهَرُ الشَّیْ‏ءُ الظَّرِیفُ مِمَّا یُحْدِثُهُ النَّاسُ مِنَ الْأَوَانِی وَ الْأَمْتِعَةِ فَمَا دَامَ عَزِیزاً قَلِیلًا فَهُوَ نَفِیسٌ جَلِیلٌ آخِذُ الثَّمَنِ فَإِذَا فَشَا وَ کَثُرَ فِی أَیْدِی النَّاسِ سَقَطَ عِنْدَهُمْ وَ خَسَّتْ قِیمَتُهُ وَ نَفَاسَةُ الْأَشْیَاءِ مِنْ عزت‌ها. رک: توحید مفضل، نگاهی موحدانه به شگفتی­های آفرینش از زبان امام صادق(ع)، انتشارات جمال.